سومین دوره انتخابات مجلس شورای اسلامی؛ 19 فروردین 1367

فاطمه نظری

دوره سوم مجلس شورای اسلامی پس از برگزاری انتخاباتی دو مرحله ای از 7خرداد 1367 تا 6خرداد 1371 تشكیل شد چگونگی برگزاری انتخابات این دوره در شرایط خاص و حساس جنگ شهرها (اسفند 1366 تا اواخر اردیبهشت 1367) كه توسط رژیم صدام حسین شروع شده بود حائز اهمیت می باشد. همچنین در آستانه انتخابات این دوره مجلس ، مجمع روحانیون مبارز تهران كه انشعابی از جامعه روحانیت مبارز تهران بود تشكیل شد و انتخابات را تحت تاثیر قرار داد. مجلس سوم در حالی اغاز به كار نمود كه اكثریت نمایندگان آن هوادار دیدگاه مجمع روحانیون مبارز تهران بودند این دوره از مجلس شورای اسلامی به دلیل رهنمودهای مهم امام خمینی در زمان برگزاری انتخابات و شكل گیری مجلس به سمت حمایت از دولت پیش رفت.

تشكل های فعال در انتخابات

در زمان انتخابات سومین دروه مجلس شورای اسلامی هیچ حزب رسمی در ایران فعالیت نداشت فعالیت تنها حزب رسمی كشور یعنی حزب جمهوری اسلامی حدود ده ماه قبل از برگزاری مرحله اول انتخابات دوره سوم مجلس به پیشنهاد و درخواست آیت الله سید علی خامنه ای ، رئیس جمهور وقت و حجت الاسلام هاشمی رفسنجانی رئیس مجلس وقت و با موافقت امام خمینی در 11خرداد ماه 1366 تعطیل شد.

پیش از این تاریخ نیز امام در مهر 1365 با انحلال سازمان مجاهدین انقلاب اسلامی موافقت نموده بودند. با وجود انحلال سازمان مجاهدین انقلاب اسلامی و حزب جمهوری اسلامی گروهها و تشكل های مختلفی در تهران و شهرستانها فعالیت می كردند. این گروهها بیشتر شامل تشكل های روحانیون و انجمن های اسلامی نهادهای مختلف بود.(1) در آستانه مجلس شوم و هنگامی كه جامعه ورحانیت مبارز اقدام به تهیه لیستی از كاندیداهای پیشنهادی برای مجلس نمود اختلافات قبلی بین آنان تشدید شد ریشه این اختلافات در نگرشهای مختلف روحانیون اسلام گرا بود كه درباره مسائلی همچون میزان نقش دولت در اقتصاد، بحث فقه پویا و فقه سنتی ، نحوه نگرش بع ولایت فقیه و اختیارات وی و ... بود به طور كه جریان مخالف دولت موسوی كه اكثریت را در جامعه روحانیت مبارز تشكیل می داد مایل به كاندیدا كردن نیروهای غیر همفكر خود نبودند و به همین دلیل روحانیون اقلیت كه از سیاست های دولت موسوی حمایت می كردند احساس كردند كه توسط اكثریت در حال كنار گذاشتن می باشند و به همین دلیل اقدام به انشعاب از جامعه روحانیت و ایجاد تشكل جدیدی به نام مجمع روحانیون مبارز نمودند كه این انشعاب با تایید امام خمینی(بعد از دیدار با موسوی خوئینی هابا ایشان ) نیز همراه شد. امام انشعاب تشكیلاتی و اظهار عقیده مستقل را به معنای اختلاف ندانست و خواستار توفیق آنها شد امام طی نامه ای اعلام كرد چون دو گروه مذكور در اصول با هم مشتركند آنها را تایید می كند زیرا در اسلام باب اجتهاد باز است و انتقاد سازنده باعث رشد جامعه می شود و حتی به گفته یكی از اعضای روحانیون مبارز به این تشكل جدید كمك مالی كرد.(2)

در واقع روحانیون مبارز ادامه طیف جریان چپ در كشور بودند كه از فقه پویا و لزوم استفاده از احكام ثانویه و حكومتی بر اساس مصلحت برای رفع مشكلات كشور و مبسوط الید بودن رهبر و با تاكید بر عدالت اجتماعی از افزایش نقش دولت در اقتصاد و امور اجتماعی و سیاستهای دولت موسوی حمایت می كردند. لیست كاندیدهای مورد حمایت مجمع روحانیون مبارز برای مرحله اول انتخابات عبارت بود از:عبدالواحد موسوی لاری، عیسی ولائی، هادی غفاری، مرتضی الویری، مرتضی كتیرایی، گوهر الشریعه دستغیب، نجفقلی حبیبی، محمد سلامتی، حسین مظفرنژاد، مرضیه حدیدچی دباغ، فخرالدین حجازی، حسین فروتن، ابراهیم اصغرزاده، سید محمد میرمحمدصادقی، سید محمد سعید تسلمی، جعفر نجفی علمی، عباس دوزدوزانی، عاتقه رجایی.

كاندیداهای جامعه روحانیت مبارز تهران نیز عبارت بودند از: محمد یزدی، محمدعلی موحدی كرمانی، علی اكبر ناطق نوری، قربانعلی دری نجف آبادی ، مریم بهروزی، زهرا عباسی، سعید امانی، حبیب الله عسگر اولادی، سید رضا زواره ای ، بادمچیان، محمدرضا باهنر، محمد نبی حبیبی، كاظم سیفیان، سعید رجایی خراسانی، هاشم رهبری، احمد باقری، حسن غفوری فرد، محسن مجتهد شبستری.(3)

سه تشكل دیگر یعنی دفتر تحكیم وحدت، انجمن اسلامی معلمان ایران و تهران و تشكیلات خانه كارگر ایران ـ تهران در شهر تهران به هم پیوستند و ائتلافی به نام ائتلاف مستضعفین و محرومین را تشكیل دادند كه از نظر فكری به روحانیون مبارز تهران نزدیك بودند و كاندیداهای این ائتلاف در 25مورد با لیست روحانیون مبارز مشترك بود در حالی كه با لیست روحانیت مبارزتهران تنها در نه مورد اشتراك داشت علاوه بر تشكل ها و گروههای یاده شده شركت كننده در انتخابات بنا به اظهارات محتشمی پور وزیر كشور وقت دولت موسوی نهضت آزادی قصد شركت در انتخابات دوره مجلس را داشت به همین دلیل وی نامه ای به محضر امام خمینی فرستاد و درباره شركت نهضت ازادی در انتخابات سوال كرد در آن زمان نهضت آزادی به علت داشتن مواضع لیبرال گرایانه و اعتقاد به داشتن رابطه با امریكا مورد سوء ظن بود . امام خمینی در بهمن ماه 1366 نامه ای در مورد نهضت آزادی و شركت آنان در انتخابات برای سران سه قوه و هم چنین وزارت اطلاعات ارسال نمودند در ان نامه امام بعد از یادآوری سوابق و عملكرد نهضت آزادی شركت آنان در انتخابات و سایر امور كشور را رد كردند.(4)

پیام امام خمینی راجع به اهمیت انتخابات مجلس سوم

امام خمینی در آستانه انتخابات دوره سوم مجلس شورای اسلامی پیام مهمی خطاب به مردم ایران فرستادند این پیام سه محور عمده داشت:

محور اول امام با اشاره به اهداف دشمنان در ایجاد تفرقه بین مردم ایران همه مردم را به وحدت دعوت نمودند و با اشاره به جنگ شهرها و شرایط خاص كشور اعلام نمودند :«...اینجانب تحت هر شرایطی در انتخابات شركت می كنم ...» در بخش دوم پیام امام تاكید كردند مردم در انتخابات آزادند و احتیاج به قیم ندارند و كسی حق تحمیل فرد یا افرادی را به مردم ندارد همچنین از مردم ایران خواستند با دقت تمام به نمایندگی رای دهند كه معتبد به اسلام باشند و طعم تلخ فقر را چشیده باشند و در قول و عمل مواضع اسلام پابرهنگان زمین و اسلام مستضعفین ، اسلام رنجدیدگان تاریخ، اسلام عارفان مبارزه جو، اسلام پاك طینتان عارف و در یك كلمه مواضع اسلام ناب محمدی (ص) باشند و افرادی كه طرفدار اسلام امریكایی هستند را طرد نمایند. در قسمت سوم پیام امام كاندیداهای نمایندگی مجلس را به رعایت حریم و قوانین تبلیغات انتخاباتی و توهین نكردن رقبا به هم توصیه كردند و همچنین به علت شرایط خاص كشور و جبهه ها مردم را به حضور بیشتر و چشمگیر در جبهه های جنگ دعوت كردند.(5)

پس از پیام امام خمینی ، جامعه روحانیت مبارز تهران و جامعه مدرسین هم به دلیل دیدگاه های اقتصادی شان به عنوان نماد اسلام امریكایی در جامعه مطرح شدند حجت الاسلام علی اكبر ناطق نوری عضو جامعه روحانیت مبارز در این باره می گوید:«...آقایان [روحانیون مبارز تهران] چون كارهای ژورنالیستی و تبلیغاتی را بهتر از ما بلد هستند این گونه جا انداختند كه جامعه روحانیت و جامعه مدرسین ضد امام هستند و اسلام آنها نیز امریكایی است...»(6) در نتیجه این تبلیغات و شناساندن جامعه روحانیت مبارز تهران به عنوان طرفدار اسلام امریكایی و اسلام سرمایه داری بود كه اكثر نمایندگان این تشكل در انتخابات رای نیاوردند با وجود این تاثیرات جامعه روحانیت مبارز بعد از انتشار پیام امام با صدور بیانیه ای از پیام ایشان حمایت كردند. مجمع روحانیون مبارز و دفتر تحكیم وحدت از جمله گروه هایی بودند كه در حمایت از پیام امام بیانیه صادر نمودند.(7)

جنگ شهرها و توطئه های دشمنان در آستانه انتخابات

رژیم بعث عراق از تاریخ 9/12/66 حمله به شهرها و مناطق مسكونی ایران را با زدن موشكها و بمباران هوایی آغاز كرد و جمهوری اسلامی ایران به تلافی اقدامات رژیم عراق حمله موشكی به بغداد و چند شهر غیر مذهبی عراق را شروع نمود مجموعه این حملات به جنگ شهرها معروف شد. حملات هوایی و موشكی عراق تا دوساعت مانده به انتخابات مرحله اول دوره سوم مجلس در تاریخ 19/1/67 ادامه داشت در روز پنجشنبه 18/1/67 یك روز قبل از انتخابات مرحله اول مناطق مسكونی شهرهای تهران، اصفهان، كرج و قم را مورد حملات موشكی و تبریز، ایلام ، كرمانشاه، دزفول، هندیجان ، كوهدشت، مسجد سلیمان، شوشتر، پلدختر و همدان مورد حملات هوایی قرار گرفت.(8) بنا به اظهارات محتشمی پور وزیر كشور وقت جنگ شهرها تنها یم حركت نظامی برای توقف و یا به تاخیر انداختن انتخابات نبود بلكه یك جنگ روانی برای ملت ایران و مسئولان بود رژیم عراق قبل از شروع انتخابات جنگ شهرها را برای تضعیف روحیه مردم و خروج آنان از شهرها آغاز كرد تا مردم نتوانند در انتخابات شركت كنند و میزان آرا به حداقل برسد. هم زمان با جنگ شهرها رسانه های غربی و بیگانه علیه انقلاب اسلامی ، انتخابات و مجلس شروع به تبلیغات و ایجاد جو مسموم نمودند و سعی كردند تا با حركات تبلیغاتی ـ سیاسی انتخابات را با شكست روبه ور سازند در كنار این حركات تبلیغاتی ـ سیاسی رسانه های غربی عده ای نیز در داخل انتخابات را تحریم كرده بودند.(9) مجموعه این شرایط و به ویژه مسئله جنگ شهرها برخی از مسئولان كشور را وادار نمود تا به محضر امام برسند و از ایشان تقاضا نمودند كه انتخابات برای یك دوره آرام به تاخیر بیفتد امام این نظر را با قاطعیت رد كردند و اعلام نمودند كه انتخابات باید در موعد مقرر برگزار شود.(10)

اختلافات وزارت كشور و شورای نگهبان

در انتخابات مجلس سوم شورای اسلامی در برخی مسائل از جمله تایید معتمدین در بازشماری آرا و تایید صندوق های رای توسط هیئت نظارت اختلافاتی بین وزارت كشور و شورای نگهبان به وجود آمد تایید معتمدین و هیئت های اجرایی از جمله موراد اختلاف نظر وزارت كشور و شورای نگهبان در انتخابات بود برابر مواد 33 و 34 قانون انتخابات و ماده 4 آیین نامه اجرای آن پس از صدور دستور شروع انتخابات فرمانداران موظف بودند ظرف سه روز هیئت های اجرایی حوزه های انتخابیه مربوط را تشكیل دهند. براساس اعلام مصئولان اجرایی مقدمات تشكیل هیئت های اجرایی در خلال آن سه روز عبارت بودند از :

ـ معرفی اسامی معتمدین محل از سوی فرماندار به هیئت نظارت شورای نگهبان

ـ دریافت اعلام تایید از هیئت نظارت

ـ دعوت از معمتدین برای تشكیل جلسه

ـ حاضر نمودن معتمدین ظرف دو روز از تاریخ دعوت در فرمانداری

ـ انجام انتخابات برای تعیین هشت نفر از داخل و خارج معمتدین جهت عضویت در هیئت اجرایی

ـ تشكیل هیئت اجرایی طبق قانون

هیئت های اجرایی موظف بودند بر اساس تبصره ذیل ماده 34 قانون اصلاح انتخابات منطبق شرایط معمتدین پیشنهاد شده ازسوی فرمانداری را مورد بررسی قرار داده و نظر خود را اعلام نمایند دستور شروع انتخابات در 19/12/66 صادر گردید و بر طبق قانون فرماندارن تشكیل هیئت های اجرایی را آغاز كردند در همان مرحله اول پس از معرفی معتمدین استا نها به هیئت های نظارت كار تایید معمتدین در برخی از حوزه ها دچار وقفه و مسئله گردید در اصفهان و تهران در مورد انتخاب معمتدین بین فرماندار و هیئت نظارت اختلاف نظر به وجود آمد.(11) وزارت كشور طی نامه ای به شورای نگهبان مراتب نگرانی خود را از نحوه برخورد هیئت های نظارت به اطلاع آن شورا رساند با این حال هیئت های نظارت بر نظر قبلی خود در مورد رد معتمدین پافشاری می كرد دخالت رئیس جمهور وقت آیت الله خامنه ای در این ماجرا و میانجگری ایشان هم باعث حل مسئله نگردید. نهایتا موضوع از سوی وزارت كشور به امام گزارش شد از سوی امام فرزند ایشان حاج سید احمد خمینی مامور رسیدگی و حل مسئله شد ایشان پس از شنیدین نظرات طرفین نامه ای به حضرت امام نوشتند و پیشنهاد زیر را ارائه دادند:

«در مورد معتمدین و هیئت اجرایی تهران آنچه موجب دوگانگی بر داشت و نظرات هیئت مركزی شورای نگهبان در انتخابات و وزارت كشور شده بود بدین نتیجه رسید كه از لیست مورد قبول هیئت نظارت تهران چهار نفر به انتخاب هیت اجرایی و از لیست مورد قبول وزارت كشور چهار نفر به انتخاب فرماندار تهران ، هیئت اجرایی تشكیل گردد و كارهایی كه تاكنون انجام شده است و اعضای علی البدل به همان صورت قبلی باشد بدیهی است انتخاب این گونه افراد تنها با دستور حضرت عالی بلامانع این و مشكل حل می گردد.

اراداتمند احمد خمینی ـ امضاء 29/12/66

حضرت امام این پیشنهاد را تایید كردند و در زیر نامه حاج سید احمد خمینی نوشتند «بدین گونه كه مرقوم شده است انجام شود . ان شاء الله تعالی موفق باشند»

روح الله الموسوی الخمینی 29/12/66» (12)

با این نظر امام این مشكل حل شد .پس از تشكیل هیئت های اجرایی مسئله بعدی تایید یا رد صلاحیت دواطلبان نمایندگی سومین دوره مجلس بود درباره این كه كدام یك از این نهادها از نظر قانونی حق دارند به صلاحیت دواطلبان نمایندگی رسیدگی كنند بین وزارت كشور و شورای نگهبان اختلاف نظر وجودداشت. طبق قانون و ماده 50 قانون انتخابات و تبصره یك آن مدیریت اجرایی انتخابات موظف بود پس از ثبت نام نسبت به احراز صلاحیت كاندیداها از طریق مراجع قانونی دی صلاح اقدامات لازم را به عمل اورده و اسامی آن عده از نامزدهایی را كه حایز شرایط قانونی بودند اعلام نماید. از سوی دیگر شورای نگهبان مدعی بود بر اساس اصل 99 قانون اساسی حق نظارت بر تشخیص صلاحیت نامزدها را دارد و صلاحیت نامزدهای نمایندگی باید توسط شورای نگهبان نیز مورد بررسی قرار گیرد. به دنبال این اختلاف نظر ها آیت الله امامی كاشانی رئیس هیئت نظارت شورای نگهبان اطلاعیه ای خطاب به كلیه مسئولان اجرایی و نظارت بر انتخابات دوره سوم مجلس در سراسر كشور ، نظارت بر انتخابات مجلس شواری اسلامی را طبق قانون انتخابات بر عهده شورای نگهبان دانست بر اساس این اطلاعیه فعالیت افرادی كه صلاحیت انها توسط هیئت نظارت شورای نگهبان رد شده بود غیر قانونی اعلام شد.(13)

به دنبال انتشار اطلاعیه ایت الله امام یكاشانی حجت الاسلام محمد شریعتی رئیس هیئت بازرسی وزارت كشور اعلام كرد اطلاعیه هئیت مركزی نظارت شورای نگهبان وجهه قانونی ندارد و نمی تواند ملاك عمل فرماندران و هیئت های اجرایی و نظارت قرار گیرد. پس از این اطلاعیه ها و موضع گیریها هیئت نظارت شورای نگهبان تایید صلاحیت تعدادی از دواطلبانی را كه هیئت اجرایی وزارت كشور صلاحیت شان را مردود دانسته بود اعلام كرد كاندیداهایی از كرمان، سیرجان، قصرشیرین و .. همچنین صلاحیت تعدادی از دواطلبان مورد تایید هیئت های اجرایی را مردود اعلام نمود كاندیداهایی از تهران، اهواز و نیشابور و ...(14)

برگزاری انتخابات

مراحل اجرایی انتخابات دوره سوم مجلس شورای اسلامی با ثبت نام نامزدهای نمایندگی از تاریخ چهارشنبه 19اسفند ماه 66 به مدت یك هفته یعنی تا ساعت 30 : 14 روز سه شنبه 25/12/66 آغاز شد تعداد دواطلبان نمایندگی مجلس در این دوره 2001 نفر و نامزدهایی كه صلاحیت آنها به تایید مراجع قانونی رسیده بود تقریبا 1615 نفر بودند. از این تعداد 206 تن نمایندگان دوره دوم مجلس بودند در این دوره برای حفاظت از صندوق های رای گیری از نیروهای بسیجی نیز استفاده شد بنا به اظهارات فرماندهی سپاه پاسداران منطقه یكم ثارالله در كنار نیروهای انتظامی و شهربانی بیش از 50 هزار تن از نیروهای بسیجی حفاظت از حوزه های رای انتخابات دوره سوم مجلس را در دو استان تهران و مركزی برعهده داشتند با وجود این نیروهای سپاه حق نداشتند له یا علیه نامزدها مطالبی بیان كنند. مرحله اول انتخابات سومین دوره مجلس در روز جمعه 19/1/1367 برگزار شد در حدود 30هزار شعبه اخذ رای كه بیش از 260 شعبه آن به تهران اختصاص داشت در 191 حوزه انتخابیه در سراسر كشور آماده اخذ رای از مردم بودند. علی رغم حملات موشكی و هوایی عراق به تعدادی از استان ها و بحران جنگ شهرها و بر خلاف تبلیغات وسیع رسانه های خارجی مبنی بر امكان بمباران شهرهای ایران در روز برگزاری انتخابا آرای مردم مناطق مورد حمله قرار گرفته از افزایش قابل توجهی نسبت به دوره دوم مجلس برخوردار بود و در برخی نقاط تا 58 % افزایش داشت. در ترهان نفر اول حجت اسلام اكبر هاشمی رفسنجانی با درجه اجتهاد و نفر دوم مهدی كروبی با درجه خارج فقه و اصول بودند بیشتر منتخبان از تهران و شهرستانها از لیست های ارائه شده توط مجمع روحانیون مبارز ، دفتر تحكیم وحدت ، انجمن اسلامی معلمان ایران و انجمن اسلامی مدرسین دانشگاه ها و خانه كارگر بودند.

در حقیقت نامزدهای معرفی شده توسط جامعه روحانیت مبارز و كسانی كه اندیشه های مشابه با جامعه روحانیت مبار زداشتند رای كمتری آوردند كسانی مانند حجت الاسلام علی اكبر ناطق نوری ، محمدرضا باهنر، آیت الله یزدی، حبیب الله عسگر اولادی از چهره های شاخص و مورد حمایت جامعه روحانیت مبارز بودند كه به دور دوم كشیده شدند.(15)

در انتخبات مرحله دوم كه در روز جمعه 23/2/67 مصادف با روز جهانی قدس بود در تهران 16 نفر انتخاب شدند از بین این 16نفر به جز سعید رجایی خراسانی ، ناطق نوری و باهنر بقیه سیزده نفر از لیست نامزدهای مورد حمیت مجمع روحانیون مبارز تهران بودند از لیست مورد حمایت جامعه روحانیت در مرحله دئم 5نفر به مجلس راه یافتند و مسانی مانند آیت الله یزدی، محی الدین انواری، قربانعلی دری نجف آبادی و عسگر اولادی كه از بزرگان و افراد مشهور این لیست بودند رای نیاوردند. از لیست مورد حمایت ائتاف مستضعفین و مرحومین 11نفر به مجلس راه یافتند همانند دوره اول در مرحله دوم نیز اكثر رای آورندگان طرفدار روحانیون مبارز یا همفكر با این تشكل بودند بنابر این طرفدران جناح حزب الهی یا رادیكال در برابر جناح راست یا محافظه كار اكثریت را در مجلس سوم كسب كردند.(16)

ابطال آرا برخی حوزه های انتخابیه مرحله دوم توسط شورای نگهبان

شورای نگهبان آرا برخی از حوزه های انتخابیه مرحله اول را ابطال كرد در جلسه فوق العاده صبح و عصر روز یكشنبه 18/2/67 و در جلسه روز دوشنبه 19/2/67 شورای نگهبان پرونده های حوزه های انتخابیه بوئین زهرا و آوج، جیرفت، بیجار، الیگودرز و گرگان مطرح و مورد بررسی قرار گرفت و صحت انتخابات در حوزه های مذكور به تایید اكثریت اعضای شورای نگهبان نرسید و در نتیجه ابطال گردید.همچنین پروند ه های حوزه های انتخابیه مسجد سلیمان، كردكوی و دره گز قبلا مورد رسیدگی قرار گرفته و ابطال گردیده بود نفر اول حوزه انتخابیه نیشابور نیز به علت مشمولیت نظام وظیفه از سوی شورای نگهبان ابطال گردید كه این ابطال مورد قبول وزارت كشور نبود و بر آن سر آن اختلافاتی روی داد.(17) جریان اختلاف نظر میان شورای نگهبان و وزارت كشور بدان حد گسترش یافت كه امام خمینی طی حكمی محمدعلی انصاری (یكی از اعضای دفتر خود)را موظف نمودند موضوع را بررسی و نتیجه را به ایشان منعكس نماید و در موارد لازم قوه قضائیه برخورد لازم را با متخلفین از قانون بنماید با پایان یافتن انتخابات آقای هاشمی رفسنجانی بار دیگر به عنوان رئیس مجلس سوم شورای اسلامی انتخاب شد و اقایان مهدی كروبی (دبیر جامعه روحانیون مبارز) و حسین هاشمیان به عنوان نفرات اول و دوم هیئت رئیسه انتخاب گردیدند.(18)